भारतात अफाट वेगाने शहरीकरण आणि औद्योगिकीकरण होत आहे. या प्रगतीच्या बरोबरीने भारताला वायू प्रदूषणाच्या गंभीर समस्येला सामोरे जावे लागत आहे. २०२३ मध्ये जगातील सर्वाधिक प्रदूषित देशांच्या यादीमध्ये भारताचा क्रमांक तिसरा होता. आपल्या सभोवातली पसरलेले हे अदृश्य संकट किती भयानक पातळीवर पोचले आहे ते या क्रमवारीमुळे दिसते. प्रदूषणात विशेषत: PM2.5 नावाने ओळखले जाणारे सूक्ष्म कण (fine particulate matter) आपल्या सर्वांसाठी, आणि मुख्यतः लहान मुले, वृद्ध, गरोदर माता या संवेदनशील गटासाठी एक मोठे सार्वजनिक स्वास्थ्य संकट आहे.
भारतीय तंत्रज्ञान संस्था दिल्ली (IIT Delhi), एशियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (AIT) थायलंड, युनिव्हर्सिटी कॉलेज डब्लिन, आयर्लंड, आंतरराष्ट्रीय लोकसंख्या विज्ञान संस्था, मुंबई, आणि सेंट अँड्र्यूज विद्यापीठ, स्कॉटलंड येथील संशोधकांनी अलीकडे केलेल्या एका नवीन अभ्यासाने या अदृश्य संकटाचा नवजात बालकांवर, अगदी त्यांच्या जन्मापूर्वीपासूनच, कसा परिणाम होतो यावर प्रकाश टाकला आहे. गरोदरपणात माता PM2.5 प्रदूषणाच्या संपर्कात आल्यामुळे (in-utero exposure) भारतात नवजात बालकांचे वजन कमी असणे अथवा मुदतपूर्व प्रसूती होणे (preterm birth) यांसारखे विपरीत परिणाम होतात असे या अभ्यासात दिसून आले आहे.
तुम्हाला माहित आहे का? PM2.5 कण इतके सूक्ष्म असतात की त्यांचा व्यास २.५ मायक्रोमीटरपेक्षाही कमी असतो – म्हणजे ते मानवी केसाच्या रुंदीपेक्षा सुमारे ३० पट लहान असतात. त्यांच्या या लहान आकारामुळे ते आपल्या फुफ्फुसात आणि रक्तप्रवाहातही सहज प्रवेश करू शकतात. |
संशोधनातून एक चिंताजनक बाब समोर आली: परीक्षण केलेल्या बालकांपैकी सुमारे १३% बालके अकाली जन्माला आली होती (premature birth) आणि १७% बालकांचे वजन जन्माच्या वेळी कमी होते. माता गरोदर असताना वातावरणातील PM2.5 कणांचे प्रमाण जास्त असेल तर विपरीत परिणामाची शक्यता देखील जास्त होती. ज्या गरोदर माता अधिक PM2.5 प्रदूषणाच्या संपर्कात आल्या त्यांची वजन कमी असलेल्या बाळाला (२,५०० ग्रॅमपेक्षा कमी) जन्म देण्याची शक्यता १.४ पट अधिक होती. तसेच, त्यांची मुदतपूर्व प्रसूती (गर्भधारणेच्या ३७ आठवड्यांपूर्वी) होण्याची शक्यता १.७ पट अधिक होती.
PM2.5 प्रदूषणात निव्वळ १० मायक्रोग्राम प्रति घनमीटर (µg/m³) वाढ झाल्यास, जन्माच्या वेळी बाळाचे वजन कमी असणे आणि मुदतपूर्व प्रसूतीच्या घटनांमध्ये क्रमशः ५% आणि १२% वाढ दिसून आली. या आकडेवारीवरून वायू प्रदूषणाचा धोका किती गंभीर आहे ते ठळकपणे दिसते. अभ्यासामध्ये असेही दिसून आले की जशी PM2.5 प्रदूषणाची पातळी वाढत जाते तसे नवजात बालकांच्या आरोग्यावर विपरीत परिणाम होण्याचा धोका आणखी वाढत जातो. जेव्हा PM2.5 पातळी ४० µg/m³ हून अधिक असते तेव्हा बाळाचे वजन जन्माच्या वेळी कमी असण्याची शक्यता अतिशय वाढते. PM2.5 पातळी जेव्हा ५० µg/m³ ओलांडते तेव्हा मुदतपूर्व प्रसूतीचा धोका झपाट्याने वाढतो.
वायू प्रदूषणाव्यतिरिक्त या अभ्यासाने नवजात बालकांशी निगडित समस्यांवर परिणाम करणारे काही इतर महत्त्वाचे घटक ओळखले. हवामानातील पाऊस आणि तापमान यांसारख्या घटकांचाही नवजात बालकांच्या आरोग्यावर विपरीत परिणाम होत असल्याचे आढळले. उदाहरणार्थ, अतिवृष्टी झाल्यास कमी वजनाचे बाळ आणि मुदतपूर्व प्रसूती यांचे प्रमाण वाढते. पावसाळ्यात पाण्यातून पसरणारे आजार वाढतात आणि आरोग्य सेवा मिळण्यात अडचणी येऊ शकतात ही संभाव्य कारणे आहेत.
उच्च तापमानाचा देखील कमी वजनाच्या बाळाच्या जन्माशी संबंध दिसला. मातांना होणारा तीव्र उष्णतेचा त्रास यामागचे कारण असू शकतो. अनेक भारतीय घरांमध्ये स्वयंपाकासाठी घन इंधनाचा वापर केला जातो. त्यामुळे देखील घरातील हवा प्रदूषित होते. त्याचा देखील बाळाचे जन्माच्या वेळी वजन कमी असण्याशी संबंध असल्याचे दिसून आले आहे. घराच्या आतील वायू प्रदूषण नियंत्रित करण्याचे महत्त्व यामुळे अधोरेखित होते.
मातांच्या आरोग्याच्या स्थितीचा कसा परिणाम होतो हे सुद्धा अभ्यासात नोंदले गेले. किशोरवयीन आणि अल्पशिक्षित माता किंवा ज्यांचे स्वतःचे वजन कमी आहे अशा मातांच्या बाळांना अधिक धोका होता. ज्या मुलांचा जन्म घरच्याघरी किंवा ग्रामीण भागात झाला होता, त्यांच्यामध्येही जन्माच्या वेळी विपरीत घटनांचे प्रमाण जास्त होते. त्यामुळे देशात आरोग्य सेवांचे असमान वितरण आणि यासंदर्भात ग्रामीण भागातील प्रतिकूल परीस्थिती स्पष्टपणे दिसून येते.
कोणते प्रदेश अधिक संवेदनशील?
भौगोलिकदृष्ट्या, भारतातील उत्तर भागामध्ये, विशेषत: पंजाब, दिल्ली, उत्तर प्रदेश, बिहार आणि हरियाणा या राज्यांमध्ये (गंगा नदीच्या प्रदेशात) जन्माला येणाऱ्या मुलांना वायू प्रदूषणाच्या गंभीर परिणामांचा धोका अधिक असल्याचे या अभ्यासात असे दिसून आले आहे. या प्रदेशांमध्ये PM2.5 कणांचे प्रमाण सातत्याने जास्त असते. तसेच या भागात वजन कमी असलेली मुले जन्माला येण्याचे आणि मुदतपूर्व प्रसुतीचे प्रमाण जास्त आहे.
विश्लेषणात्मक अभ्यासाचे तपशील
माहिती आणि विश्लेषणाच्या खास पद्धतींचा अवलंब करून संशोधक सविस्तर निष्कर्षांवर पोहचले (data and analytical techniques). त्यांनी राष्ट्रीय कुटुंब आरोग्य सर्वेक्षण (National Family Health Survey - NFHS) २०१९-२१ मधून लोकसंख्या आणि आरोग्य विषयक माहिती घेतली. या मध्ये माता आणि बालकांच्या आरोग्याबद्दल मोठ्या प्रमाणात राष्ट्रीय पातळीवर सर्वेक्षण केले गेले आहे. वायू प्रदूषणाच्या माहितीसाठी त्यांनी रिमोट सेन्सिंग तंत्रज्ञानाचा वापर करून मिळालेला PM2.5 चा जागतिक माहितीसाठा वापरला. ही माहिती अटमॉसफिअरिक कॉम्पोजिशन अनॅलिसिस ग्रुप कडून घेण्यात आली होती. या माहितीमध्ये खूप बारीक भौगोलिक स्तरावर तपशील असतो. शिवाय यात उपग्रहांवरील अनेक संवेदकांकडून (satellite sensors) मिळालेली माहिती प्रत्यक्ष जमिनीवरील निरीक्षणांशी (ground-based observations) जुळवून तिची अचूकता तपासलेली असते.
गरोदरपणात माता PM2.5 च्या कितपत संपर्कात आली हे मोजण्यासाठी संशोधकांनी मातेच्या ठिकाणची PM2.5 ची पातळी, बाळाच्या जन्माची तारीख आणि गर्भधारणेचा कालावधी यांचा मेळ घातला. गोपनीयता राखण्याच्या दृष्टीने अचूक ठिकाण कळू नये यासाठी त्यांनी सर्वेक्षण केलेल्या ठिकाणांपासून ३ किलोमीटरचा परिसर नोंदला. पाऊस आणि तापमान यांसारखी हवामानाची माहिती 'क्लायमेट हजार्ड्स ग्रुप' आणि 'ERA5-Land' सारख्या विश्वसनीय स्रोतांकडून घेतली आणि ह्या माहितीचा PM2.5 च्या माहितीप्रमाणेच उपयोग केला.
संशोधकांनी त्यांचा विश्लेषणात्मक अभ्यास विविध सांख्यिकीय (statistical) आणि भूस्थानिक (geospatial) मॉडेल्सच्या शास्त्रीय आधारावर केला. त्यांनी प्रथम 'ची-स्क्वेअर टेस्ट' (Chi-square test) सारख्या मूलभूत चाचण्यांचा वापर करून माहितीतील प्राथमिक संबंध शोधले. त्यानंतर, 'मल्टिव्हेरिएट लॉजिस्टिक रिग्रेशन' या पद्धतीचा वापर करून 'ऑड्स रेशिओ' (AORs) ची गणना केली. त्यामुळे, काही घटक उपस्थित असताना एखादा परिणाम घडण्याची शक्यता किती जास्त आहे, हे समजण्यास मदत झाली. भौगोलिक पॅटर्न समजून घेण्यासाठी, त्यांनी 'बायव्हेरिएट लोकल इंडिकेटर्स ऑफ स्पेशियल असोसिएशन (LISA)' या पद्धतीचा वापर केला. त्यामुळे, प्रदूषणाची पातळी आणि प्रतिकूल प्रसूती दोन्हीचे प्रमाण जास्त असलेली ठिकाणे कोणती आहेत (हॉटस्पॉट्स), हे त्यांना शोधता आले.
सदर निरीक्षणांमधील गुंतागुंतीचे भौगोलिक संबंध समजून घेण्यासाठी संशोधकांनी काही जिओस्पेशियल रिग्रेशन मॉडेल्सची तुलना केली. यामध्ये ऑर्डिनरी लीस्ट स्क्वेअर्स (OLS), जिओग्राफिकली वेटेड रिग्रेशन (GWR), मल्टीस्केल जिओग्राफिकली वेटेड रिग्रेशन (MGWR), स्पेशल लॅग मॉडेल (SLM) आणि स्पेशल एरर मॉडेल (SEM) यांचा समावेश होता. त्यापैकी, MGWR हे मॉडेल सर्वात प्रभावी असल्याचे सिद्ध झाले. हे मॉडेल वास्तवाशी सर्वात जवळचे आणि अचूक ठरले. यामुळे, प्रदूषण आणि बाळंतपणातील परिणामांचा संबंध वेगवेगळ्या ठिकाणी आणि घटकांच्या वेगवेगळ्या प्रमाणांवर कसा बदलतो हे स्पष्टपणे दिसून आले.
हा अभ्यास भारतात NFHS च्या सविस्तर माहितीचा उपयोग करून जिल्हा पातळीवर मुदतपूर्व जन्मांची नोंद करणारा पहिला अभ्यास ठरला आहे. तसेच, गर्भावस्थेत सामना केलेल्या PM2.5 प्रदूषणाचा बाळाच्या जन्मावर होणाऱ्या नकारात्मक परिणामांशी संबंध प्रस्थापित करण्यासाठी, उपग्रहांवरून मिळालेली प्रदूषणाची माहिती आणि मोठ्या प्रमाणातील सर्वेक्षणातून मिळवलेली माहिती यांचा एकत्रित वापर करणारा हा एक वेगळा प्रयत्न आहे. पर्यावरणीय, सामाजिक-आर्थिक आणि माता व बाळाच्या आरोग्याशी संबंधित अनेक गोष्टींचा सखोल अभ्यास करून काढलेले निष्कर्ष या अभ्यासाला अधिक विश्वासार्हता प्रदान करतात.
संशोधकांनी त्यांच्या या अभ्यासाच्या काही मर्यादा स्पष्ट केल्या आहेत. अभ्यासात असे गृहीत धरले आहे की गरोदरपणात मातांनी घर बदलले नाही, त्यामुळे त्यांच्या निष्कर्षांमध्ये थोडी भौगोलिक अनिश्चितता असू शकते. तसेच, काही माहिती उपलब्ध नसल्यामुळे किंवा काही गोष्टींच्या पुरेश्या नोंदी नसल्यामुळे, सर्व संबंधित घटकांचा अभ्यास होऊ शकला नाही. बाळाच्या वजनाची आणि गर्भधारणेच्या कालावधीची माहिती अधिकृत स्रोतांकडून नाही तर लोकांकडून मिळालेली असल्यामुळे त्यात काही प्रमाणात पूर्वग्रह असू शकतो. हा अभ्यास एका विशिष्ट कालावधीत केलेला असल्यामुळे, तो थेट कारण-आणि-परिणाम (cause-and-effect) संबंध सिद्ध करू शकत नाही. भविष्यातील संशोधनात, विशेषतः दीर्घकाळापर्यंत चालणाऱ्या अभ्यासांमध्ये, ऋतू बदल आणि जैविक यंत्रणा गर्भाच्या विकासावर हवेच्या प्रदूषणाचा कसा परिणाम घडवून आणतात त्याचा अधिक तपास केला जाऊ शकतो.
कोणते उपाय सुचवले?
या अभ्यासात संवेदनशील प्रदेश, विशेषतः देशाच्या उत्तरेकडील भाग नेमके ओळखले आहेत आणि ठोस उपाययोजना करण्यासाठी महत्त्वाचे पुरावे सादर केले आहेत. यामुळे 'राष्ट्रीय स्वच्छ हवा कार्यक्रमा'चे (National Clean Air Program) आणि कठोर उत्सर्जन नियम व हवेचा दर्जा तपासणाऱ्या सुधारित पद्धती यांचे महत्व अधोरेखित होते. सध्याच्या आरोग्य तपासणी प्रणालीमध्ये हवेच्या दर्जाची माहिती समाविष्ट केल्यास, अधिक धोका असलेले लोक ओळखता येतील.
प्रदूषण नियंत्रणाव्यतिरिक्त, घरातील वायू प्रदूषण कमी करण्यासाठी स्वयंपाकाकरता स्वच्छ इंधनाला आणि ऊर्जा-बचत करणाऱ्या तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन देणे महत्त्वाचे आहे असे या संशोधनाचे निष्कर्ष दर्शवतात. या घटकांचा PM2.5 प्रदूषणात मोठा वाटा आहे. तसेच, उच्च तापमान आणि अनियमित पावसामुळे माता व नवजात बालकांच्या आरोग्यावर होणारा परिणाम रोखणे आवश्यक आहे. त्याकरता उष्णतेचा प्रभावी सामना करण्याच्या दृष्टीने नियोजन आणि जलव्यवस्थापन यासारख्या हवामान बदलांशी जुळवून घेणाऱ्या धोरणांची (climate adaptation strategies) तातडीची गरज असल्याचे या अभ्यासातून दिसून येते. थोडक्यात, हा अभ्यास सार्वजनिक आरोग्य संस्थांसाठी एक महत्त्वपूर्ण संदेश आहे की त्यांनी गरोदर महिलांमध्ये वायू प्रदूषण आणि हवामान बदलांच्या धोक्यांबद्दल जागरूकता निर्माण करावी. यामुळे भारतातील भावी पिढ्यांसाठी एक आरोग्यदायी भविष्य सुनिश्चित होऊ शकेल.
हा लेख जनरेटिव्ह AI च्या मदतीने लिहून रीसर्च मॅटर्स च्या संपादकाने संपादित केला आहे.